HISTORIA

HISTORIA GUA TUJUH IHA VENILALE BERCOLI

Venilale_ Distrito Baucau, sub-distrito Venilale sai hanesan fatin ida nebé que histórico, no único tamba Gua tujuh boot no ninia panorama mesak furak iha venilale  tamba bele atrai turista barak nebe hakarak mai halo sira nia passéio iha fatin refere. Tamba fatin ne’e furak tebes hodi haleu ho ai hun  nebe buras iha  ku’ak nia fohon no  ema barak gosta atu haré ko’ak hitu (Gua Tujuh) nebé pertencia ba área baliza entre suco Uma-Ana-Ico  ho suco Bado-Mori. hodi halo ema barak mak  foti nia foto iha fatin refere bainhira sira hakat liu fatin ne’e. Harí gruta ka gua tujuh ne’e quase ema hot-hotu nia contribuição. Maibe contribuição atu harí gua tujuh ne’e ho sistema ditadura Japão nian. Ema hosi Venilale rasik, ema hosi tasi feto no tasi mane, ema hosi Loro-sa’e to’o Loro-monu hodi  mai harí fatin ne’e.

No iha tempo funu mundial ba dala rua nebe japao sira mai iha rai venilale maibe rai venilale tempo neba laos Venilale maibe Vila Viçosa tamba Fatin ne’e hanesan  mos fatin kolonialismu   tamba rai  venilale halo baliza ho rai distritu viqueque tamba  ne’e iha tempo neba Forca Japao sira tama iha  venilale Hodi hari mos escola Doreino Venilale no iha tempo neba mos  hodi ke’e mos kuak Gua Tujuh  iha Suco bercoli  tamba iha tempo neba lidera husi komadant Tua Mehara nebe sai hanesan Kapitaun iha Forca Japao sira.

Iha suco Bercoli Uma-Ana-Ico nia Profile mak Suku Uma Ana Ico nudar suku ida nebe’e iha tarefa Paz no harmonia sosial a’as tebes.

Suku ne’e geografikamente, iha nia luan  21.6 km2. Suku Uma Ana Icu kompostu husi aldeia 4. Suku ne’e iha total habitantes hamutuk 1901 pessoas no total chefe de familia hamutuk 398  nebe oras ne’e iha.

Tan ne’e suko ne’e mak  fatin ida nebe forca Japao sira kuda hela sira nia estoria iha fatin neba mak hanesan  Gua Tujuh  no escola Doreino De venilale .

Bainhira jornalista hakat ba fatin  ne’e, tamba iha fatin refere jornalista haré  katuas  na’in haat  tu’u hela bua ba tua nia kesak  no sira  haré jornalista ne’e ka’er ho surat tahan ida iha liman, no katuas ida konsége la’o hodi hosik hela fatin maibé nia ba hamri’ik hodi hafuhu hela iha uma kotuk, maibé conségue jornalista tur hodi halo comentar ho sira  no husu  sira  nia tinan  maibé  avo Lino fó nia tinan  katak nia agora halo tinan atus ida resin ona. Depois ida ne’e derepente jornalista ne’e husu ona ba avo Lino nebé tur   hela no tu’ú hela bua ba kesak  no  ko’alia ho jornalista  ho nia colega sira.

Derepente jornalista ne’e husu ba avo ne’e kona ba historia Gua tujuh   no avo ne’e conségue hosik kedas nia bua no ko’alia  kona ba Gua Tujuh nia historia  iha tempo nebá.

Avo ne’e hateten katak  iha tinan 1942-1945 nebé fórça  Japão sira  hakur tasi no mota to’o iha Timor Leste hodi halo funu hasóru fórça Austrália tamba  nasaun  Japão hasóru ho nasaun barak no tamba iha Timor sira rona  katak fórça Austrália mós iha Timor Leste liu-liu iha  Australia sira nebé hela iha Baucau tamba nakunun ho fórça Austrália

Tan ne’e sira conségue hakat mai  Baucau hodi  atu halo funu hasóru fórça Austrália sira iha tempo nebá sira la’o atu buka dalan liu ba Fóho Matebian  liu hosi  venilale  no sira haré katak fatin ne’e sira bele halo fatin hanesan fatin tau equipamentos funu nian tan ne,sira conségue hari fatin  hodi rai armas funu nia.

Iha tempo nebá fórça Japão sira lidera hosi comandante Tua Mehara nebé hosi Japão  hodi haruka  povu sira  hodi ke’e ko’ak  iha Bercoli  maibé ema barak mak hatene de’it kona ba Gua Tujuh maibé iha realidade hamutuk ko’ak 10 mak iha fatin nebá.

Tuir  Lino Da Silva  bainhira jornalista Business Timor dadalian ho avo ne’e hateten katak  iha tempo nebá  iha suco rua nebé lidera hosi Chefe suco  Domingos Belo mak kaer suco Uma-Ana-Ulo  no chefe suco Gaspar hodi  kaer Suco Uma-Ana-Ico fahe malu hosi  komunidade sira  no halai fatin idak-idak hodi buka moris hanesan Chefe suco Gaspar hamutuk ho fórça Japão no Chefe suco Domingos Belo hamutuk ho  fórça Austráliano sira hodi halai ba Fóho Matebia maibé avo ne’e ko’alia ho lia Uai-Mua de’it ho jornalista ne’e.

“Iha tinan 1943  nebé iha fatin nebá chefe suco nebé lidera hosi  liurai Gaspar no liu rai  Domingos Belo  sira na’in rua halai fahe malu hosi ami comunidade  Suco uma-Ana-Ico mak liu rai  Gaspar  no Suco Uma-Ana-Ulo  hodi liurai hosi  Domingos Belo. Iha tempo nebá  liu rai na’in ruan ne’e hili dalan hodi halai fahe malu tamba fórça hosi  Japão hodi domina iha fatin Lia-Oli  tan ne’e fórça hosi Austrália hodi halai evaqua ba iha fóho Matebia hodi la’o hamutuk ho liurai Domingos Belo  ho joven balun hodi hanorin  treino kona ba militar”.

“Iha tempo nebá fórça sira haré fatin ne’e furak teb-tebes hosi mota Cairiri to’o iha Lia-oli tamba rai ne’e laiha fatuk ema hanaran rai Luga(batu kapur),hodi halo fatin atu tau material funun nian,I iha tempo nebá fórça Japão conségue obriga população mane sira hodi ke’e ko’ak  hosi Caibilori to’o iha Lia-Oli  hodi tau  armas funun nian  nebé fórça sira lori mai hosi Japão ha’u mós tama hotu ke’e tamba  liurai Gaspar obriga ami ” hateten avo Lino Da silva.

Iha tempo nebá ke’e ko’ak ho ho oras nomós tenque obriga lori ho Buka’e  hodi sira bele han   hodi sé karik Auxiliar  sira séi laba mak séi hetan castigo.

“Iha tempo nebá ami ke’e ko’ak ne’e dader de’it ami ba ona ke’e  tamba Japão sira haruka ami nia Chefe suco bolu obriga ami ba ke’e sé ami mak la ke’e sira tem que baku ami, tan ne’e ami tem que ba ke’e, Ami  ba ke’e tem que lori ho ami nia hahan rasik fórça Japão sira la fó ami han   tamba ami ne’e ema bolu hanesan Auxiliar ka tebe o ba sira ”

Ami ke’e ko’ak ne’e  balun to’o 100 metro  no balun to’o lima puluh meter  tamba hodi tau equipamentos funu nian hanesan kilat, garnada, morteiro  no sasán funu nian de’it no ami ke’e durante fulan tolu  nia laran mak hotu no depois ami ke’e tuku 8 dadersan de’it ami tem que ba ona ke’e  to’o tuku 1 balun dala ruma ke’e to’o tuku tolu haré ba mak  oras hanesan kesi kuda nian  ami fila ona ba uma haris” hateten avo Lino

Avo Lino ne’e mós hateten katak” durante ami  ke’e ko’ak ne’e la’os hosi distritu Baucau de’it maibé inkliu hosi loro monu  balun hosi distritu séluk mak hanesan hosi  parte loromonu mós hamutuk ho ami  tamba (dai dake te’e ou dai ba teé) hateten ho lian uai-mua  ne’e katak male ka’er ou la’e séi baku, Ami ke’e koak ne’e balun hosi Loro-Monu balun hosi Quelicai, hosi Uai-oli, Lia-bala, Bercoli,Fatulia no mós  balun hosi Maubesi hodi ka’er hamutuk mai mak ke’e ko’ak ne,e.“

Iha tempo fórça Japão sira tama mai  iha fatin nebá  hodi haruka sira ke’e tuir rotação   ka troka malu cada sémana maibé precisa mane de’it “Ami ke’e ko’ak ne’e  troka malu balun dala ruma  ke’e to’o sémana ida depois  sira balun  mai fali ke’e  no  dala ruma ami ke’e ema barak los dalaruma ami to’o 150  no 200 mak hanesan ne’e ke’e hamutuk  maibé ami uza  de’it aisuak ho karau dikur de’it mak hodi  ke’e maibé ami la simu osan ida (toki hu degerasa oro maibé  dai simu  osa ta que) maibé la iha feto no labarik ami só  mane de’it maibé mane  nebé jovem”.

Nia mós infórma katak iha tempo nebá  sira nebé mak ke’e ko’ak hamutuk mak hanesan Lorenço hosi Lia-Oli, Bosi-Uatu Uma-Ana-Ico ,no Carlos mós mate ona,  ne’e mak ke’e hamutuk  iha ko’ak ida ne’e, tama ba iha tempo nebá avo Lino harí ona Uma-kain ho nia feen kaben.

“Iha tempo nebá ami hamutuk ke’e ko’ak ne’e mak Lorenço Lia-Oli sira, ba Bosi-Uatu Uma_Ana-Ico ,no carlos mós agora mate hotu ona,  ne’e mak ami ke’e hamutuk  iha ko’ak ida ne’e tamba tempo ne’e ha’u hola feto Du’ú-loi  nebé liu rai Cristovão Guterres  bolu fali ba hola  Meloi mane nebé agora mate hotu ona tamba tempo ne’e ha’u hola feto Duú-loi”

Avo Lino mós infórma katak “”iha tempo nebá ami  ke’e ko’ak to’o remata  fórça Japão sira hodi hatama sasán armas ba iha laran, no ko’ak ne’e mós halo nia janela ho odamatan hodi  haruka inteligente hosi Japão sira hodi halo segurança nomós maibé la’os segurança hosi mala’e Japão sira maibé haruka Timor oan ne’e inteligente ba iha Japão sira hodi halo segurança balun haruka hosi Liurai sira no Fórça Japão  hela iha fatin ne’e  durante tinan rua ba  tinan tolu hodi halo funu luta hasóru fórça Australiano sira   nebé hela iha  Timor Leste tan sasán hirak ne’e   tau mak hamutuk de’it iha ko’ak laran ne’e de’it”.

Iha dader  san de’it  kuasé tuku ne’e hanesan ne’e ami hadermai   ami haré ba san sira  mak balun séi iha maibé ema sira ne’e halai hotu ona ami dehan ona “ema sira ne’e ba hotu ona iha nebé karik be agora laiha hotu ona ne’e” ami tesik ba haré ema ba hotu ona  I depois sasán balun mak tau iha bos ocadaba sira agora hodi hela ba ne’e tamba iha nebá mós iha ko’ak rua iha nebá maibé agora ema ke’e beé taka hotu ona  sasán sira ne’e mak  tau tan de’it ahi ba sunu de’it no ami rona tesik ba lian tarutu tun sasae de’it (fi-fó,fa-fó.oro ) iha nebá” afirma avo Lino .

Iha tempo hanesan Avo imilio Matos Sarmentu hateten mós katak iha tempo nebá  sira uza sistema sérvisu obriga torio hodi haruka populasaun sira hodi ke’e ko’ak  hodi tau armas  funun nian

“ema sira ne’e mai halo asórial(tebe o) haruka ami  ke’e  ko’ak ne’e maibé hodi haruka tau de’it   bomba,kilat  nosasán funu nia la tau buat ida ba laran”

“Iha ko’ak hitu ne’e mós iha hotu nia janela no halo hotu nia odamatan   ho ai  no besi, hodi  sira ba tiha ne’e make ma ba hasai nia janela sira ne’e hodi ba  uza  tuku halo katana no ai suak  no  nia odamatan ne’e halo ho besik  hodi kesi tesik de’it ho ai (gate teri olo)  mak sukat ba iha ko’ak ne’e”hateten Emílio

“Uluk ema mai ke’e ko’ak ne’e mai hosi Uai-Bobo, Quelicai, Uatu-rua Ariana, no mós ema barak mak mai hamutuk ke’e ko’ak ne’e tamba katuas ida naran bolu BOSI DIGA mós mai hotu ke’e nebé oras ne’e séi moris iha Lia-bala mós mai hotu, ke’e Ko’ak ne’e durante fulan tolu tamba  rai diak no mamar la iha fatuk   tamba uluk ke’e ne’e taka ema balun la karik mate   kedas  tamba mala’e sira mai ne’e nia Boot mak tuir iha  Uatulari no Bematan  Bercoli  nebé oras ne’e liurai Julio  hodi  hela ba” Sira fóin mai fali mak ne’e balun haruka ke’e ko’ak balun haruka ba ke’e kumbili  no maek  hodi fó han sira nebé  ke’e ko’ak no depois ke’e hotu tiha  haruka inteligente mak mai hein la haruka arbitu ema maibé haruka inteligente mak sira nebé sérviço hamutuk ho fórça Japão sira ne’e mak he’in ko’ak ne’e” . Infórma avo Emílio

Iha tempo ne’e sira ke’e consegue hodi tau duni  sasán funu nia durante tina rua ba tolu mak sira hosik hela fatin ne’e tamba sira mai ho sira nia kuda nebé uza  uda Buru  nebé mai tau sasán ba maibé kuda sira ne’e mai nia ain mós uza hotu sapatu (yeiiiiiii ema nia kuda ne’e  iha hotu nia sapatu hateten avo Emílio)

Problema nebé mak durante ne’e sira hasóru mak liu-liu kona ba rico sóin nebé sira iha hodi estraga total hosi fórça Japão sira  tamba dala ruma sira animal la iha tem que hetan oho hosi fórça Japão sira .

“Maibé kona ba animal mak ne’e sira semana-sémana sira tem que husu sé husu mak la fó sira ta’á mak ita hateten tem que iha sé la iha o hanoin de’it ona ba  tamba halo rotação sémana ida ba husu iha aldea ida sémana ida ba husu iha Aldea ida to’o hotu mai fali de’it bibi mak haré ba  fulan ida de’it mós tem que fó ba sé ó la fó  mak sira fila ta’a ó  hanesan uluk kaer katuas ida nebé naran ha’u haluha ona husu bibi nia la fó  ó  hodi kaer ba óho kedas iha fóho leten nebá, no dala ruma sira sai ne’e ba  husu bibi ne’e ema na’in hat ka na’in tolu mak ba duni mai  barak la’ós no bibi de’it sira mós buka karau hotu no ami nia animal ne’e hotu de’it ba sira kada sémana sémana de’it  no Mercado tempo bazar ”.

“Malae nia Boot mak  Tua Meharé maibé malae ne’e mós as nebé mai hamutuk ho nia membro   tula hosi ro funu Japão nian  tamba sira mai ne’e halo funu ho fórça Australiano sira  la’os mai  halo ami hanesan uluk ami halai 1975 ne’e lae  (avo hateten ho  matan lakan)ami ne’e ida-idak halimar iha  ne’e de’it  iha ne’e ho  ami nia kuda no karau sira sira la halo arbiru ida tan sira mai ne’e mak buka tuir atu halo funu ne’e de’it” hateten avo Emílio hodi hamrik sukat ai ida ba kami nebé besik ba nia

Iha tempo nebá fórça Japão sira konsége halo hela sira nia intoria mak kona ba  gua tujuh maibé la’os kua tujuh maibé hamutuk Gua 10  nebé hosi kairiri to’o iha Lia-Oli

Iha tempo ne’e sira hetan problema nebé bomba hosi América iha Japão iha rai  Hirosima  no Nagasaki Sira fila hodi hosi sira nia  fatin ida ne’e  maibé  ema ida hatene kona ba sira  nia la’o derpenti sira husik sira nia fatin iha kalan boot

“ ne’e la’os dehan séi fó hatene ami ka  la’e sira fila ne’e ami mós lahatene ida to’o dader san de’it  tuku lima de’it ami hader mai sira fila hotu ona  no lakon hotu tiha ona la’os dehan séi fó hatene ka ami ka la’e ida tamba  dadersan de’it ha’u tur iha ha’u nia uma ne’e haré mai  ema iha nebé ema laiha,I ami haré sasán séi só’e hamutuk  maibé ema iha nebé, ema ne’e sai la’o kalan boot ema ida laiha só  male ida de’it mak hela  maibé nia ne’e uluk mate iha Dili ka iha nebé ami la hatene ida tamba ema sira uluk ba ka’er mesak mak nia de’it la iha ema ida tan”